برنامهریزی پدافند غیرعامل و مکانیابی پناهگاههای شهری با استفاده از منطق فازی )مطالعه موردی: منطقه یک شهری کرمان(

برنامه ریزی پدافند غیرعامل و مکان یابی پناهگاههای شهری با استفاده از منطق فازی )مطالعه موردی: منطقه یک شهری کرمان( ص. 4312 تاریخ دریافت: 21/1/7 تاریخ پذیرش: 21/6/21 برنامهریزی پدافند غیرعامل و مکانیابی پناهگاههای شهری با استفاده از منطق فازی )مطالعه موردی: منطقه یک شهری کرمان( * غالمعلی خم ر استادیار گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری دانشگاه زابل زابل ایران حسامالدین صالحگوهری دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی شهری دانشگاه زابل زابل ایران چکیده در جهان امروز مبحث پدافند غیرعامل به قدری دارای اهمیت است که کشورهای توسعهیافته بخش مهمی از برنامهریزیهای جامع و ملی خود را به آن اختصاص میدهند. در کشورهای در حال توسعه همچون ایران که زیرساختهای شهری هنوز در حال احداث است ضرورت توجه به پدافند غیرعامل شهری برای کاهش حجم خسارات بیشتر مورد توجه است لذا آمادگی در برابر سوانح بسیار مهم میباشد. بنابراین هدف از این پژوهش برنامهریزی پدافند غیرعامل و مکانیابی پناهگاه است. تاکنون زمینلرزههای بسیاری باعث خرابی ساختمانها در شهر کرمان گردیده است لذا در این پژوهش به این مهم پرداخته شده و منطقه یک شهر کرمان به عنوان نمونه موردی انتخاب شده است. روش تحقیق حاضر توصیفی تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانهای و بررسیهای میدانی است. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از شبیهساز کارمانیا خطر Model) (Karmaniya Hazard که در نرمافزار GIS کار میکند و نیز منطق فازی انجام شده است. تهیه نقشه خطر لرزهای به وسیلهی شبیهساز کارمانیا خطر (KHM) برای اولین بار در این تحقیق انجام گرفته است و در آن از هر سه متغیر مورد نیاز ریزپهنهبندی شامل خطر جنبش زمین گسیختگی دامنهها و خطر روانگرایی استفاده شده است. نتایج نشان میدهد که به علت ساختار کالبدی ناموزون و رشد ناهماهنگ شهری در وضع موجود شاهد عدم وجود پناهگاه در سطح منطقه و در برنامه ریزی وضع مطلوب نیز شاهد کمبود 47 مترمربع فضای پناهگاهی برای هر نفر با توجه به سرانه استاندارد 31 مترمربعی هستیم. کلمات کلیدی: پدافند غیرعامل سیستم اطالعات جغرافیایی مکانیابی منطق فازی منطقه یک شهر کرمان 1 مقدمه 11 بیان مسئله جنگها و بالیای طبیعی به عنوان مهمترین عامل تهدیدکنندهی زندگی انسانها همواره تلفات جانی بسیار زیادی را موجب شده تأسیسات و تجهیزات و ساختمانها را ویران کرده و هزینههای اقتصادی و اجتماعی جبرانناپذیری را به بار آوردهاند. در طول تاریخ همواره شهرها به عنوان مراکز تجمع انسانی بیشترین آسیب را از این لحاظ دیدهاند. نویسنده مسئول: غالمعلی خم ر استادیار گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری دانشگاه زابل ah.khammar@gmail.com 12

فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی سال دوم شماره هفتم پاییز 2421 امروزه آمادگی و امنیت در برابر حوادث غیرمترقبه امری ضروری و بسیار مهم تلقی میشود. این موضوع به قدری دارای اهمیت است که کشورهای توسعهیافته بخش مهمی از برنامهریزیهای جامع و ملی خود را به آن اختصاص میدهند. بنابراین لزوم برنامهریزی برای مواقع بحرانی امری است که مسئوالن طراحان و برنامهریزان شهری باید به آن توجه کنند. در این راستا پدافند غیرعامل شهری مهمترین مقولهای است که میتواند آسودگی خاطر شهروندان امنیت جانی و مالی آنها و ایمنی زیرساختهای شهری را فراهم آورد. پدافند غیرعامل مجموعه اقداماتی است که مستلزم بهکارگیری جنگافزار خاصی نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نمود و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد )زارعپور و همکاران 8 ( 2421: موضوعی که مسئلهی اصلی این پژوهش را به خود اختصاص داده است. شهر کرمان به عنوان مرکز استان از نظر جمعیتی در ردهی شهرهای باالی پانصد هزار نفر کشور و از نظر ناحیهای به عنوان مهمترین و بزرگترین شهر جنوبشرق کشور دارای عملکرد فرامنطقهای است. توجه به موارد ذکرشده و همچنین قرارگیری این شهر بر روی کمربند زلزلهخیز آلپ هیمالیا ضرورت لزوم برنامهریزی پدافند غیرعامل شهری را برای آن بیش از پیش حائز اهمیت کرده است. تاکنون زمینلرزههای بسیاری باعث خرابی ساختمانها در شهر کرمان شدهاند به عنوان مثال زمینلرزه 18 دی ماه 2131 چترود )منتسب به گسل کوهبنان( آسیب قابلتوجهی به شهر کرمان وارد ساخت. زمینلرزه 11 خرداد 1 2176 چترود نیز باعث تخریب ساختمانها و کشته شدن چند نفر شد. حتی زمینلرزه 42 شهریور 2411 اللهزار که به گسل رفسنجان نسبت داده میشود و مرکز آن با شهر کرمان 21 کیلومتر فاصله داشته است باعث آسیبدیدگی برخی از ساختمانهای شهرکرمان و زخمی 6 شدن 1 نفر شد )عباسنژاد 2478(. شدت زمینلرزه 7 ریشتری 2461 مرداد سیرچ در شهر کرمان حدود 5( V MMI مرکالی اصالحشده( بود که موجب تخریب برخی از ساختمانهای قدیمی و فرسودگی شهر شد به طوری که بخشی از سقف بازار و مسجد حاج آقا علی در کرمان فرو ریخت )ظهوریانایزدپناه و همکاران 2463(. توجه به موارد ذکرشده لزوم توجه به برنامهریزی پدافند غیرعامل برای کاهش آسیبهای ناشی از زلزله را بیش از پیش حائز اهمیت میکند. 2 مبانی نظری 21 مفهوم پدافند از نظر واژهشناسی واژه»پدافند«از دو جزء «دپ» و»آفند«تشکیل شده است. در فرهنگ و ادب فارسی «دپ» یا»پاد«پیشوندی است که به معانی»ضد متضاد پی و دنبال«بوده و هرگاه قبل از واژهای قرار گیرد معنای آن را معکوس مینماید. واژهی»آفند«نیز به مفهوم»جنگ جدال پیکار و دشمنی«است )دهخدا 38(. 2452: صدریافشار و حکمی واژه»پدافند«را از نظر لغوی همتراز با»دفاع«واژه و مشتمل بر»کارهایی که برای پیشگیری از حمله دشمن یا پیروزی او در حمله انجام میگیرد«نمودهاند )صدریافشار و همکاران 152(. 2474: بیان پدافند همهجانبه نیز به این معنی است که یک کشور با تمام قوای نظامی و غیرنظامی خود در برابر انواع تهدیدات دفاع میکند )مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران 27(. 2421: 22 1 پدافند عامل پدافند عامل عبارت از رویارویی و مقابله مستقیم با دشمن و بهکارگیری جنگافزارهای مناسب و موجود به منظور دفع حمله و خنثی کردن اقدامات آفندی وی میباشد. 1 Active defense

برنامه ریزی پدافند غیرعامل و مکان یابی پناهگاههای شهری با استفاده از منطق فازی )مطالعه موردی: منطقه یک شهری کرمان( ص. 4312 به بحث پدافند غیرعامل در معماری پرداخته و تمهیدات متعددی را با توجه به کاربریهای مختلف ارائه کرده است همچنین ایجاد فضای امن پناهگاهی در هر ساختمان را جهت استفاده در هنگام وقوع انواع خطرهای طبیعی و تهدیدات انسانساز مورد تاکید قرار داده است )2003.)FEMA, 25 فضاهای پناهگاه منطقهای فضاهای پناهگاه منطقهای مکانهایی هستند که دارای حداقل استانداردهای زیستی الزم برای زندگی در مدت زمان نسبتا طوالنی میباشند. این فضاها باید برای مردم کامال شناختهشده بوده و فاصله دسترسی به آنها طوری باشد که افراد بتوانند با طی مسافتی نه چندان زیاد به آنها مراجعه کنند. فاصله مناسب تا فضاهای اسکان منطقهای حدود 1 کیلومتر از محل سکونت است و ترجیحا این فضاها باید نزدیک به امکانات و زیرساختهای شهری موجود باشند )امینزاده و همکاران.)6 :2422 در این فضاها میزان مساحت ناخالص زمین مورد نیاز به ازای هر نفر 11 تا 35 مترمربع است. این مساحت شامل جاده امکانات درمانی و آموزشی دفاتر کار مربوط به مسئولین آشپزخانهها منابع آب سرپناهها انبارها و... میشود.(The Sphere project, 2004: 156) 3 پیشینه تحقیق در ارتباط با برنامهریزی پدافند غیرعامل و مکانیابی پناهگاه های شهری تحقیقاتی در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است که در ذیل به خالصهای از آنها اشاره میشود. 23 1 پدافند غیرعامل پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطالق میشود که مستلزم بهکارگیری جنگافزار خاصی نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و نیز تلفات انسانی جلوگیری نمود و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد )زارعپور و همکاران 8(. 2421: 24 پیشینه تاریخی برنامهریزی پدافند غیرعامل میتوان ادعا نمود که قدمت برنامهریزی پدافند غیرعامل به قدمت تمدن بشری بازمیگردد لیکن این موضوع برای نسلهای بشر به صورت تالش آنها برای حراست در برابر دشمنان طبیعی و انسانی نمایان شده است و در طول تاریخ همواره تمهیداتی را برای در امان ماندن از این حوادث مدنظر داشته است. برج و باروهای حفاظتی شهرها قلعهها و حصارها نمونههای بارزی در این خصوص میباشند. در عصر جدید با توجه به مقتضیات جهان معاصر و ایجاد دولتها این موضوع از حیطه شهری به گسترهی ملی نیز انتقال پیدا نمود. با بروز جنگ جهانی اول و دوم و کشیده شدن پای جنگ به شهرها این موضوع اهمیت بیشتری یافت و شکل علنی به خود گرفت )زابلی.)18 :2421 با این وجود به طور علمی برای اولین بار پدافند غیرعامل در کتاب»پناهگاه حفاظتی موقتی«دیده شد. جلوگیری از عوارض»ش.م.ه«)بمبهای شیمیایی میکروبی هستهای( در سال 2253 میالدی در ستاد فرماندهی آمریکا در دستورالعمل کار قرار گرفت تا جوابگوی پدیده جدید تهاجم شدید و غافلگیرانه اتمی باشد. در این کتاب اصول طراحی پناهگاه و ورودیها اتاق تصفیه هوا معماری داخلی و وسایل داخلی پناهگاهها مورد بررسی و طراحی قرار گرفته است. پس از رخداد یازده سپتامبر سازمان مدیریت بحران فدرال آمریکا FEMA 1 جهت کاهش خطرات تروریستی به تفصیل کامران و همکاران )2421( در پژوهشی تحت عنوان "تحلیل ساختارهای شهر شهریار و راهبردهای پدافند غیرعامل" به ارائهی راهبردهای ایمنی امنیتی پدافند غیرعامل متناسب با ساختارهای جغرافیایی اقتصادی اجتماعی و فرهنگی در ارتباط با طرح جامع شهر پرداختهاند )کامران و همکاران.)5 :2421 2 Federal Emergency Management Agency 1 Passive defense 14

فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی سال دوم شماره هفتم پاییز 2421 کمیته پدافند غیرعامل وزارت آموزش و پرورش )2421( در کتاب "مبانی اصول و شیوههای پدافند غیرعامل" در هفت فصل اول اصول و مبانی استتار اختفا و فریب استحکامات و سازههای امن مدیریت بحران بحرانهای سیاسی آمایش سرزمین و پدافند غیرعامل مکانیابی و آمایش سرزمین و در هفت فصل بعد سایر موارد مرتبط با پدافند غیرعامل را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است )کمیته پدافند غیرعامل وزارت آموزش و پرورش 21(. 222 2421: متقی و همکاران )2421( در مقالهای تحت عنوان "مالحظات معماری و شهرسازی در پدافند غیرعامل" پس روشن ساختن تعریف دقیقی از پدافند غیرعامل و بررسی سوابق اجرای آن در کشورهای مختلف دنیا از جمله ایران به مالحظات معماری و شهرسازی در رابطه با پدافند غیرعامل میپردازند )متقی و همکاران 2(. 2421 یگانگی و همکاران )2421( در تحقیقی با عنوان "بررسی و سیر تکوین پدافند غیرعامل در تاریخ شهرسازی ایران" ضمن بیان جایگاه و اهمیت پدافند غیرعامل در اسناد باالدستی کشور به سیر تکوینی آن در ادوار مختلف تا زمان حاضر در ایران پرداختهاند و سعی کردهاند تا با استفاده از تجارب و منابع موجود گذشته ایران جایگاه پدافند غیرعامل در کشور را با نگاه جامع ولی به طور اجمالی بیان کنند )یگانگی و 13 همکاران.)2 2421 تانگ و همکاران )1112( سازی هوشمند برای در تحقیقی با عنوان "سیستم شبیه ارزیابی خطر زلزله در شهر 2 دیانگ کشور چین" بررسی رویداد زمینلرزه را با استفاده از GIS و مصنوعی مورد شبکه قراردادند. این تحلیل برای سیستم تشخیص ضعف لرزهای ساختارها در شرایط پیش از زلزله ارزیابی سریع خسارت فراهم و زلزله شرایط امداد ساختن سریع عمومی و دولتی در طول زلزله و بعد از آن کاربرد دارد 871) al, 2009:.(Tang et 1 Diang اسمیتلین و همکاران )1122( در پژوهشی تحت عنوان "مدل سازی خسارات زلزله و آسیبپذیری اجتماعی در 4 1 چارلستون کارولینای جنوبی " به بررسی ارتباط فضایی بین آسیبپذیری اجتماعی و تخمین خسارات زلزله پرداختهاند. نتایج نشان میدهد کسانی که در مناطق با سطوح باالتری از آسیبپذیری اجتماعی هستند تأثیر نسبی بیشتری میپذیرند و بنابراین ممکن است موانع بیشتری در بهبودی پس از رویداد نسبت به مناطق با آسیبپذیری پایینتر اجتماعی داشته باشند.(Schmidtlein et al, 2011: 269) لی و همکاران )1121( در پژوهشی با عنوان موقعیت " پناهگاه و برنامهریزی حملونقل تحت شرایط طوفان" نوعی مدل برنامهنویسی برای بهینهسازی انتخاب محل پناهگاه با در نظر گرفتن طیف وسیعی از طوفانهای رخداده و شرایط تخلیه فوری در هنگام وقوع حادثه را 3 برای دولت کارولینای شمالی مورد مطالعه واقعبینانه قرار دادهاند (715 al, :2012.(Li et 4 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق مسأله دفاع از شهر امنیت شهروندان و توجه به حفظ جان و مال انسانها در برابر حوادث از جنبههای مختلف از جمله: اجتماعی شهرسازی سیاسی نظامی و... دارای اهمیت است. حوادث غیرمترقبه طبیعی و غیرطبیعی همچون زلزله سیل طوفان درگیریها و جنگها نیاز به برنامهریزی قبل از وقوع بحران را برای جلوگیری از خسارات جانی و مالی بیش از پیش حائز اهمیت مینماید. هر چه جمعیت جهان افزایش مییابد به موازات تراکم جمعیت آسیبپذیرتر شدن سکونتگاهها در مقابل سوانح اهمیت و حساسیت مدیریت بحران و برنامههای رویارویی و کاهش اثرات بحرانها را هر چه بیشتر آشکار میگرداند )حاجینژاد و همکاران 71(. 2482: سوانح طبیعی )به ویژه زلزله( اغلب خاموش و درعینحال به صورت بالقوه مستعد 2 Charleston 3 South Carolina 4 North Carolina

برنامه ریزی پدافند غیرعامل و مکان یابی پناهگاههای شهری با استفاده از منطق فازی )مطالعه موردی: منطقه یک شهری کرمان( ص. 4312 ایجاد آسیب هستند )فرجی و همکاران 235 ( 2482: به طور متوسط ساالنه بیش از 251111 نفر تلفات انسانی و بیش از 15 231 میلیارد دالر خسارت مالی بر کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه به بار میآورند )جمعیت هاللاحمر جمهوری اسالمی ایران 21(. 2485: توجه به این نکته مهم که فاصله شهر کرمان تا نزدیکترین گسل اصلی مجاور 24 کیلومتر است پرداختن به موضوع بسیار حساس زلزله و برنامهریزی پدافند غیرعامل را بیش از پیش حائز اهمیت نشان میدهد. 5 مواد و روشها 51 روش پژوهش مبانی تأکید علمی بر این دانش مبتنی تحقیق برنامهریزی بر شهری مفاهیم مدیریت بحران با است. رویکرد حاکم بر پژوهش نیز توصیفی تحلیلی و نوع آن کاربردی است و با استفاده از روش کتابخانهای و اسنادی و همچنین مشاهدهی میدانی به انجام این تحقیق اقدام شده است. استفاده از ابزارهای کاربردی جعبهابزار سیستم اطالعات جغرافیایی )GIS( در نهایت با Arc Toolbox 2 و منطق فازی به تجزیه و تحلیل دادهها و ارائهی نمونههایی از برنامهریزی پدافند غیرعامل شهری در قالب اطالعات به دست آمده و نیز تهیهی نقشههای کاربردی از منطقه مورد مطالعه پرداخته شد. 52 منطق فازی منطق فازی یک منطق چند مقداری است یعنی پارامترها و متغیرهای آن عالوه بر اختیار اعداد 1 یا 2 میتوانند تمامی مقادیر بین این دو عدد را نیز اختیار کنند. تعلق هر عضو مجموعه مرجع به یک عضو زیرمجموعه خاص به صورت قطعی نیست یعنی با قاطعیت نمیتوان گفت که عضو مورد نظر متعلق به این مجموعه هست یا نه. این عدم قطعیت با نسبت دادن یک عدد بین 1 و 2 به این عضو انجام میگیرد. عملگرهای مدل منطق فازی مشتمل بر موارد زیر هستند: 1 Fuzzy logic 1 عملگر اجتماع فازی : این عملگر بر اساس رابطه )2( تعریف میشود: رابطه )2( = MAX {μa, μb, μc, μترکیب{ 4 عملگر اشتراك فازی : این عملگر بر اساس رابطه )1( تعریف میشود: رابطه )1( = MIN {μa, μb, μc, μترکیب{ 3 عملگر ضرب جبری فازی : این عملگر بر اساس رابطه )4( محاسبه میشود: رابطه )4( عملگر محاسبه میشود: رابطه )3( 5 جمع جبری فازی : این عملگر بر اساس رابطه )3( 6 عملگر گامای فازی : این عملگر بر اساس رابطه )5( تعریف میشود: رابطه )5( که در آن γ )گاما( پارامتر انتخابشده در محدوده )1 و 2( است. وقتی γ برابر 2 باشد ترکیب همان جمع جبری فازی خواهد بود و وقتی = 0 γ باشد ترکیب برابر با حاصلضرب جبری فازی است )بیاتانی 38(. 2487: 6 شناخت محدوده مورد مطالعه منطقه یک شهر کرمان با وسعتی معادل 3842/27 هکتار یکی از مناطق چهارگانه شهر کرمان است. با توجه به مساحت کل شهر که 24111 هکتار میباشد این منطقه بیش از یک چهارم فضای شهر را به خود اختصاص داده است که قسمتی از مرکز شهر بخش عمدهای از شمال و نیمی از قسمت شرقی شهر را در بر میگیرد. n combination i 1 combination n 1 1 2 Fuzzy OR 3 Fuzzy AND 4 Fuzzy Algebraic Product 5 Fuzzy Algebraic Sum 6 Fuzzy Gamma i i 1..Pr i 2 1 y combination FuzzyAg Sum FuzzyAg oduct

فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی سال دوم شماره هفتم پاییز 2421 طبق نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 2485 این منطقه دارای جمعیتی معادل 216252 نفر میباشد که از این تعداد 64614 نفر مرد و 61556 نفر زن است و در قالب 42817 خانوار در منطقه سکونت دارند )مرکز آمار ایران 2485(. با وجود جمعیت 525223 نفری کل شهر این منطقه چیزی در حدود یک چهارم جمعیت شهر کرمان را به خود اختصاص داده است. با توجه به مقدار مساحت و جمعیت منطقه تراکم جمعیتی به طور متوسط 16 نفر در هکتار است که تراکم نسبتا پایینی را نشان میدهد. 7 یافتههای تحقیق شکل )2(: نقشه موقعیت محدوده مورد مطالعه 71 معیارهای مکانیابی پناهگاههای شهری منطقه یک کرمان در این قسمت به بررسی معیارهای بکار رفته و استانداردهای مربوط به هر یک از معیارها در امر مکانیابی پرداخته شده است. معیارها سازگاری کارآیی ایمنی دسترسی به زیرساختها دسترسی به تسهیالت دسترسی به راه مشخصات محدوده عوامل طبیعی کاربریهای ناسازگار منابع آب مراکز دبستان شریانی درجه 1 مساحت مناسب نقشه خطر لرزهای قنات خطوط برق فاصله از محل سکونت خطوط گاز فاصله از ورودی شهر شکل )1(: نمودار معیارهای مکانیابی پناهگاههای شهری منطقه یک کرمان 16

برنامه ریزی پدافند غیرعامل و مکان یابی پناهگاههای شهری با استفاده از منطق فازی )مطالعه موردی: منطقه یک شهری کرمان( ص. 4312 711 سازگاری یکی از اهداف اصلی برنامهریزی کاربری اراضی شهری مکانیابی برای کاربریهای گوناگون در سطح شهر و جداسازی کاربریهای ناسازگار از یکدیگر است )سعیدنیا 13 ( 2478: یعنی کاربری مورد نظر بایستی در حوزه نفوذ کاربریهای سازگار قرار بگیرد. در ذیل کاربریهایی که بایستی در نزدیکی پناهگاهها واقع شوند مورد بررسی قرارگرفتهاند. 7111 دسترسی به زیرساختها نزدیکی به منابع آب خطوط برق و خط لوله گاز در مکان گزینی پناهگاههای شهری در مقیاس منطقهای بسیار حائز اهمیت است که در این تحقیق مورد لحاظ قرار گرفته است. 7112 دسترسی به تسهیالت 71121 مراکز دبستان به جهت سهولت در رفتوآمد و برای تداوم انگیزه آموزش و تحصیل در کودکان و نوجوانان مکانیابی محلهای اسکان آسیبدیدگان باید به گونهای باشد که کمترین فاصله را از مدارس آموزش ابتدایی داشته باشند. با توجه به ضوابط شهرسازی که شعاع عملکردی مراکز آموزش ابتدایی را 511711 متر در نظر میگیرند در مواقع بحرانی نیز به دلیل اهمیت دسترسی کودکان و نوجوانان به این مراکز چنین فاصلهای منطقی به نظر میرسد )شیعه 225(. 2486: 712 کارآیی این هدف از طریق تشخیص مناسبترین نوع استفاده از یک قطعه زمین که بیشترین فایده را با کمترین هزینه به دست میدهد حاصل میشود )پورمحمدی 2487 : 5(. عوامل کالبدی دخیل در کارآیی بهینه مکانیابی پناهگاههای شهری در زیر آورده شدهاند. 7121 دسترسی به راه راهها از جمله عوامل مهم در امر مکانیابی به حساب میآیند. دسترسی به راههای باز و با عرض مناسب در هنگام بروز سوانح بسیار حیاتی است لذا در زمینهی مکانیابی پناهگاه قرارگیری این مراکز در کنار خیابانهای با عرض بیشتر از 23 متر از لحاظامدادرسانی سریع و به موقع مناسب به نظر میرسد. 7122 مقیاس منطقهای مشخصات کالبدی محدوده پناهگاه در 71221 مساحت مناسب وجود قطعه ساخته نشده با مساحت مناسب از مهمترین مسائل مکانیابی پناهگاههای منطقهای است. با توجه به جمعیت و سرانه زمین مورد نیاز که در قسمت فضاهای پناهگاه منطقهای توضیح داده شد میبایست زمین حداقل مساحت ممکن را دارا باشد. 71222 فاصله از محل سکونت مراکز پناهگاه منطقهای میبایست حداکثر در شعاع 1 کیلومتری کاربریهای مسکونی قرار داشته باشند تا امکان دسترسی سریع و آسانی را برای ساکنین منطقه نسبت به این مکانها فراهم آورند. 71223 فاصله از ورودی شهر دسترسی به راه از مهمترین معیارهای مکانگزینی پناهگاههای منطقهای به حساب میآید. بنابراین بهتر است این مراکز در کنار معابر شریانی درجه یک و دو )بزرگراهها و کمربندیهای اطراف شهر( مکانیابی شوند تا امکان امدادرسانی و محیا نمودن نیازها و ضروریات جمعیت از سایر نقاط و دیگر شهرها به سرعت فراهم شود. 713 ایمنی منظور از ایمنی امن بودن محل استقرار پایگاه در مقابل خطرات ناشی از شرایط بحران است که میتواند در خود محل پایگاه حادث شود و یا در اثر وقوع آنها اطراف محل پایگاه را متاثر سازد )شجاععراقی و همکاران 37(. 2421: برای تأمین ایمنی الزم مکان پایگاه میبایست با رعایت حریم در فاصلهای مناسب از کانونها و پهنههای خطرآفرین قرار گرفته باشد. این معیارها در زیر آورده شده است. 17

فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی سال دوم شماره هفتم پاییز 2421 شکل )4(: نقشه خطر لرزهای به دست آمده از مدل KHM منطقه یک شهر کرمان 7131 عوامل طبیعی مجموعه عوامل طبیعی )از جمله شیب خطر حرکت )جنبش( زمین خطر گسیختگی دامنهها خطر روانگرایی و...( که احتمال خطرآفرینی آنها بایستی در امر مکانیابی پناهگاهها لحاظ شود به صورت کلی در الیهی خطر لرزهای آورده شدهاند. 7132 کاربریهای ناسازگار از جمله کاربرهای ناسازگاری که در مکانیابی پناهگاهها در مقیاس منطقهای باید فاصله از آن و استانداردهای مربوط به حریم ساختوساز در اطراف آن رعایت شود قنات است. با توجه به اینکه منطقه یک شهر کرمان بخش عمدهای از بافت قدیم شهر را شامل میشود رعایت حریم قناتها در مکان یابی پناهگاهها به طور دقیق مد نظر قرار گرفته شده است. در جدول ذیل استانداردهای مربوط به حریم زیرمعیارها آورده شده است. اصول سازگاری کارآیی ایمنی معیار دسترسی به زیرساخت ها دسترسی به تسهیالت دسترسی به راه مشخصات محدوده کاربریهای ناسازگار جدول) 2 (: الیههای اطالعاتی برگرفته از نقشه منطقه یک شهر کرمان و استانداردهای مربوطه زیر معیار منابع آب خطوط برق خطوط گاز مراکز دبستان درجه یک فاصله از محل سکونت فاصله از ورودی شهر قنات الیه اطالعاتی الیه منابع آب منطقه یک شهرداری کرمان الیه خطوط برق منطقه یک شهرداری کرمان الیه خطوط گاز منطقه یک شهرداری کرمان الیه کاربریهای منطقه یک شهرداری کرمان الیه معابر منطقه یک شهرداری کرمان الیه کاربریهای منطقه یک شهرداری کرمان الیه معابر منطقه یک شهرداری کرمان الیه خطی قناتهای موجود در منطقه یک مأخذ: مطالعات نگارنده 2422 و موسسه مطالعات و آموزش مدیریت بحران شهرداری کرمان 2421 حریم و ضوابط حداقل فاصله با منابع آب حداقل فاصله با خطوط برق حداقل فاصله با خطوط گاز مطلوبترین فاصله با این فضاها 511 متر مطلوبترین فاصله از این معابر 111 متر حداکثر فاصله با نواحی مسکونی 1111 متر حداقل فاصله با بزرگراهها و کمربندیهای اطراف شهر رعایت حریم 211 متر 18

برنامه ریزی پدافند غیرعامل و مکان یابی پناهگاههای شهری با استفاده از منطق فازی )مطالعه موردی: منطقه یک شهری کرمان( ص. 4312 8 تجزیه و تحلیل 81 1 روش همپوشانی فازی با استفاده از مدل خطی منطق فازی (Linear) در این مرحله به آمادهسازی الیهها و تهیهی نقشههای فازی 1 مربوط به هر پارامتر پرداخته میشود. در هر یک از نقشههای فازی مقدار هر واحد مکانی عددی بین صفر تا یک بوده و نزدیکتر بودن این عدد به یک بیانگر مناسب بودن مکان 4 مربوطه جهت استقرار پناهگاه از دیدگاه فاکتور یادشده است. برای نیل به این هدف نیازمند تعریف توابع عضویت متناسب با ماهیت هر یک از فاکتورها هستیم. با مطالعات انجامشده در نحوهی تأثیر هر یک از این فاکتورها بر مکان یابی مد نظر تنها یک نوع تابع عضویت فازی در نظر گرفتهشده که در ادامه به تعریف آن میپردازیم. 811 تهیه نقشههای فاکتور فازی با استفاده از توابع عضویت خطی چند تکهای پس از شناسایی و آمادهسازی کلیه معیارها و عوامل موثر در مکانیابی پایگاهها در این مرحله الزم است نقشههای فاکتور هر یک از الیهها آماده شود. آمادهسازی نقشههای فاکتور مشتمل بر دو مرحله پردازش و وزندهی به الیههای اطالعاتی است )امیری 21(. 2486: در این مرحله وزندهی هر یک از زیرمعیارها )فاکتورها( بر اساس تأثیر نسبی که در تعیین موقعیت پناهگاهها دارند با استفاده از منطق فازی انجام میگیرد. در هر نقشه فاکتور فازی ارزش هر یک از کالسها و واحدهای مکانی موجود با درجات عضویت فازی حد واسط بین صفر تا یک نشان داده میشود. به منظور تهیه نقشه فاکتور فازی در این تحقیق با تعریف توابع عضویت خطی و با توجه به اثر مثبت و یا منفی هر پارامتر و در نظر گرفتن معیارها و ضوابط ارائهشده دستوراتی در نرمافزار GIS و با استفاده از ابزار Raster Calculator نوشته و اجرا گردید. برای فاکتورهای مورد نظر که درجهی تناسب مکانهای مختلف به صورت تدریجی و پیوسته با میزان فاصله از آنها تغییر میکند از اینگونه توابع عضویت فازی استفاده شده است. در تعریف اینگونه توابع با استفاده از نظر کارشناسان مقادیر توابع عضویت در مرزها به دست آمده و توابع خطی مربوطه شکل گرفتند. در نهایت خروجی حاصل از هر مرحله الیهای رستری است که برای هر الیهی اطالعاتی بر اساس طبقهبندی و ضوابط تعریفشده ارزشهایی بین صفر و یک در نظر گرفته است. مرزهای توابع زیرمعیارهای مورد نظر در جدول )1( آمده است. پس از تعیین پارامترهای موثر در مکانیابی این کاربری الیههای اطالعاتی تهیه و آمادهسازی شدند و در ادامه نقشه های فاکتور فازی بر اساس استانداردهای تعریفشده تهیه گردید. در نقشه رستری حاصل از عملیات تلفیق ارزش هر پیکسل نشاندهنده میزان مطلوبیت آن محل برای احداث پناهگاه است. در مکانیابی پناهگاههای منطقهای با توجه به ماهیت این مکانیابی که در مقیاسی بزرگ در نظر گرفته شده فقط پنج معیار و الیه مربوط به آنها شامل: نقشه خطر لرزهای الیهی قناتها الیهی موقعیت الیه مراکز دبستان و الیهی راه درجه یک )به خطر نزدیکی به ورودیهای اصلی شهر به منظور امدادرسانی از سایر شهرها( انتخاب شده است. 12 1 Model 2 Parameter 3 Factor

فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی سال دوم شماره هفتم پاییز 2421 زیرمعیار مراکز دبستان راه درجه 2 موقعیت قنات خطر لرزهای ماخذ: محاسبات نگارنده 2421 جدول )1(: محاسبه ارزش الیههای مدل همپوشانی فازی بهکاررفته در مکانیابی پناهگاههای منطقهای درجه اهمیت بد x 711 مرز عددی تعیینشده و عملکرد مثبت تا منفی در توابع عضویت فازی +< x< درجه اهمیت متوسط + 511< x<711 درجه اهمیت خوب x 511 x 111 x 1111 x 211 + + 111< x<411 211< x<111 +< x< < x<+ x 411 x<1111 x 111 + نقشه خطر لرزهای به دست آمده از مدل KHM منطقه یک شهر کرمان 812 تلفیق نقشههای فاکتور در مقیاس منطقهای در این قسمت به تلفیق نقشههای فاکتور آمادهشده میپردازیم. نتیجه حاصل از تلفیق نقشههای فاکتور نقشه رستری خواهد بود که ارزش پیکسلها در آن نمایانگر مطلوبیت یا عدم مطلوبیت مکان برای استقرار پناهگاهها میباشد. از اینرو هرچه ارزش پیکسل بیشتر باشد ارجحیت بیشتری برای احداث پناهگاهها خواهد داشت. به منظور تحلیل روش برنامهریزی فازی مکانیابی پناهگاههای منطقهای برای تلفیق زیر معیارها )فاکتورها( از روشهای مختلف فازی از جمله ضرب جمع جبری اجتماع اشتراك و مقادیر متفاوت از مدل گامای فازی استفاده شد که روش های تحلیل مطلوب اشتراك فازی و مدل گامای فازی بود. از بین مقادیر مختلف گاما نیز مقدار مطلوب گاما در این روش =γ 1/2 در نظر گرفته شد. نقشه رستری به دست آمده از این روشها در شکلهای )3( و )5( نشان داده شدهاند. شکل )3(: نقشه حاصل از تلفیق الیهها بر مبنای عملگر اشتراك فازی 41

برنامه ریزی پدافند غیرعامل و مکان یابی پناهگاههای شهری با استفاده از منطق فازی )مطالعه موردی: منطقه یک شهری کرمان( ص. 4312 شکل )5(: نقشه حاصل از تلفیق الیهها بر مبنای عملگر گامای فازی )1.2 =γ( همچنین مکانیابی فضاهای پناهگاهی پرداخته شود. نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد پدافند غیرعامل پاسخگوی جمعیت موجود منطقه در برابر حوادث نیست. در برنامهریزی و مکانیابی پناهگاه منطقهای از بین تمامی روشهای بهکار گرفتهشده فقط نقشههای همپوشانی حاصل از مدل (Linear) عملگرهای اشتراك و گامای فازی 1.2 =γ مناسب بودند نتایج حاصل از آنها مؤید این مطلب بود که در وضع موجود هیچ فضایی به عنوان پناهگاه در مقیاس منطقهای وجود ندارد اما مکانهای انتخابشده توسط این عملگرها فضاهای خالی و زمینهای خالی و بایری بودند که نشاندهندهی برنامهریزی برای رسیدن به وضع مطلوب )ساخت پناهگاه( در آینده میباشد. در نهایت با توجه به جمعیت منطقه و سرانه استاندارد 31 مترمربعی از فضای پناهگاه در این مقیاس )منطقهای( به ازای هر شخص حدود 47 مترمربع با کمبود فضای پناهگاهی مواجه هستیم. نزدیکی به منابع آب خطوط برق و خطوط گاز نیز جزء معیارهای مکانیابی پناهگاهها در سطح منطقهای است که مکانهای انتخابشده در شکلهای باال این دسترسی را نشان میدهند. نتایج به دستآمده از تحلیل مکانیابی پناهگاههای شهری منطقه یک کرمان بیانگر این است که در وضعیت موجود مکانی به عنوان پناهگاه در این مقیاس وجود ندارد. بنابراین مکانهای انتخابشده به عنوان مکانهای پیشنهادی برای ساخت پناهگاه در قالب برنامهریزی پدافند غیرعامل میباشند. این مکانهای پیشنهادی دارای وسعتی به مقدار 424333 مترمربع هستند که با توجه به سرانهی 31 مترمربعی پناهگاه در مقیاس منطقهای )شامل فضای اسکان زیرساختها و تأسیسات و تجهیزات مورد نیاز( به ازای هر نفر این مقدار فضا پاسخ گوی نیاز 216252 نفر جمعیت موجود منطقه نیست و به ازای هر نفر فقط 4 مترمربع فضای پناهگاهی اختصاص مییابد. 9 نتیجهگیری در پژوهش حاضر سعی بر این شده است که به ارزیابی و برنامهریزی پدافند غیرعامل منطقه یک شهر کرمان و 42

فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی سال دوم شماره هفتم پاییز 2421 41 11 پیشنهادها این پژوهش سعی در ارزیابی و برنامهریزی پدافند غیرعامل منطقه یک شهر کرمان داشته است و در این راستا پیشنهادهای زیر میتواند مفید واقع گردد: برنامهریزی اصولی و منطقی با توجه به ویژگیها و امکانات منطقه که به کاهش آسیبپذیری و تلفات جانی و مالی منجر شود امری ضروری و حائز اهمیت به شمار میرود. در مکانیابی پناهگاهها میتوان نقش و تأثیر پارامترهای دیگری از جمله نوع خاك سطح آبهای زیرزمینی نوع جنس و ردههای سنی جمعیت علیالخصوص زنان کودکان و سالمندان که با توجه به آسیبپذیری باال به مکان پناهگاهی نزدیکتری نیاز دارند و... را نیز بررسی نمود. در صورتی که امکان دسترسی به مشخصات جزئیتر الیههای استفادهشده از جمله نوع و میزان فعالیت گسلها میزان مقاومت یا پایداری قناتها بررسی مقاومت لرزهای خطوط حملونقل و... وجود داشته باشد با در نظر گرفتن آنها در فرآیند مکانیابی میتوان به نتایج مطلوبتری دست یافت. تشکر و قدردانی از مرکز مطالعات و آموزش مدیریت بحران شهرداری کرمان که در تهیهی این مقاله کمال همکاری را با نویسندگان داشته است تشکر و قدردانی میگردد. منابع 2 امینزاده بهرام و عادلی زینب )2422(:»اهمیت پایگاههای اسکان موقت در مدیریت بحران و مکانیابی آنها به منظور کاهش آسیبپذیری )نمونه موردی: منطقه یک شهر قزوین(«چهارمین کنفرانس برنامهریزی و مدیریت شهری 2422 مشهد مقدس صص 1112.225 اردیبهشتماه 1 امیری فرشاد )2486(: مکانیابی پستهای فشارقوی با استفاده از سیستم اطالعات جغرافیایی پایاننامه کارشناسی ارشد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی. 4 بیاتانی علی )2487(: تهیه نقشه پتانسیل معدنی ذخایر مس پرفیری با استفاده از سنجش از دور و سیستم اطالعات جغرافیایی )مطالعه موردی: جنوبغربی مشکینشهر( پایاننامه کارشناسی ارشد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه شهید بهشتی. 3 پورمحمدی محمدرضا )2487(: برنامهریزی کاربری اراضی شهری. انتشارات سمت تهران ص 5. 5 جمعیت هاللاحمر جمهوری اسالمی ایران )2485(:»بالیای طبیعی«مجله پیام هاللاحمر شماره 212 تهران ص 21. 6 حاجینژاد علی عسگری علی رفیعیان مجتبی و محمدی سمیه. )2482(:»شناسایی فرصتهای توسعه ناشی از زلزله با تاکید بر ابعاد کالبدی شهر )نمونه موردی: شهر بم(«فصلنامه جغرافیا و توسعه شماره 22 زاهدان صص 7281. 7 دهخدا علیاکبر )2452(: لغتنامه دهخدا جلد چهارم موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران تهران ص 37 و 38. 8 زابلی زهرا )2421(: ایمنی سکونتگاههای روستایی در برابر سوانح پایاننامه کارشناسی ارشد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه زابل. 2 زارعپور مهدی جعفری صدیقه و بنابی سجاد )2421(: امنیت سامانههای متحرك )ترجمه( جلد اول انتشارات دانشگاه آزاد اسالمی چاپ اول تهران 171 ص. 21 سعیدنیا احمد )2487(: کاربری زمین شهری )کتاب سبز شهرداریها( جلد دوم انتشارات مرکز مطالعات برنامهریزی شهری تهران ص 13. 22 :)2421( شجاععراقی مهناز توالیی سیمین و ضیائیان پرویز»مکانیابی بهینه پایگاههای پشتیبانی مدیریت بحران با استفاده از سیستم اطالعات جغرافیایی )مطالعه موردی: منطقه 6 شهرداری تهران(«مجله مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقه ای سال سوم شماره 21 اصفهان صص 32. 61 21 شیعه اسماعیل )2486(: مقدمهای بر مبانی برنامهریزی شهری انتشارات دانشگاه علم و صنعت چاپ نوزدهم تهران 115 ص. 24 صدریافشار غالمحسین و حکمی نسرین )2474(: فرهنگ فارسی امروز موسسه نشر کلمه تهران ص 152 و 536.

برنامه ریزی پدافند غیرعامل و مکان یابی پناهگاههای شهری با استفاده از منطق فازی )مطالعه موردی: منطقه یک شهری کرمان( ص. 4312 23 ظهوریان ایزدپناه ع.ا مهاجراشجعی ا کبیری ا و حسینیان 11 موسسه مطالعات و آموزش مدیریت بحران شهرداری کرمان قمصری م )2463(:»گسترش خسارات پسلرزههای دو زلزله مخرب 2461 شرق کرمان«. نشریه فیزیک زمین و فضا جلد 23 24 شماره 21 صص.4771 25 عباسنژاد احمد و داستانپور محمد )2478(: زلزلهها و زلزلهخیزی استان کرمان انتشارات خدمات فرهنگی چاپ اول کرمان 155 ص. 26 فرجی امین و قرخلو مهدی )2482(:»زلزله و مدیریت بحران شهری )مطالعه موردی: شهر بابل(«. فصلنامه جغرافیا دوره جدید سال هشتم شماره 15 تهران صص 234263. 27 کامران حسن حسینیامینی حسن و پریزادی طاهر )2421(:»تحلیل ساختارهای شهر شهریار و راهبردهای پدافند غیرعامل«مجله جغرافیا سال نهم شماره 41 تهران صص 547. 28 کمیته پدافند غیرعامل وزارت آموزش و پرورش )کارگروه پژوهش و تحقیق( )2421(: مبانی اصول و شیوههای غیرعامل انتشارات مدرسه تهران 113 ص. 22 متقی طاهره و مرتضویمهرآبادی پدافند سیدعلی )2421(:.2»مالحظات معماری و شهرسازی در پدافند غیرعامل«سومین کنفرانس ملی عمران شهری 35 آبانماه 2421 سنندج صص 8 11 مرکز آمار ایران )2485(: نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال استانداری کرمان کرمان. 2485 12 استان کرمان معاونت برنامهریزی مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران )2421(: مفاهیم پدافند غیرعامل در مدیریت شهری با تمرکز بر شهر تهران نشریه دانش شهر شماره 47 تهران 38 ص. )2421(: دادهها و اطالعات الیههای نقشههای زمینشناسی زیرساختها و کاربریهای شهری منطقه یک کرمان. 14 یگانگی کامران و بیات الهام )2421(:»بررسی و سیر تکوین پدافند غیرعامل در تاریخ شهرسازی ایران«چهارمین کنفرانس ملی عمران )مقاومسازی و حفظ بناهای ماندگار( پاییز 2421 خمین 22. صص 24 FEMA426, (2003): Risk management series, reference manual to mitigate potential terrorist attacks against buildings, chapter 2, 3. 25 FEMA427, (2003): Risk management series, primer for design of commercial building to mitigate terrorist attacks, chapter 6. 26 FEMA428, (2003): Risk management series, primer to design safe school projects in case of terrorist attacks. 27 FEMA453, (2003): Risk management series, safe rooms and shelters, protecting people against terrorist attacks. 28 Li, A; Nozick, L; Xu, N. and Davidson, R, (2012): Shelter location and transportation planning under hurricane conditions, School of civil and environmental engineering, Cornell university, transportation research part, No 48: pp 715 729. 29 Schmidtlein, M.C; Shafer, J.M; Berry, M. and Cutter, S.L, (2011): Modeled earthquake losses and social vulnerability in Charleston, South Carolina, Applied Geography, 31, 269 281. 30 Tang, A. & Wen, A, (2009): An intelligent simulation system for earthquake disaster assessment, Computers & Geosciences, 35, 871 879. 31 The Sphere project, (2004): Humanitarian charter and minimum standards in disaster response, 339 p. 44

فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی سال دوم شماره هفتم پاییز 2421 43